Araştırma Yönetimi

Son Güncelleme: 06/06/2019

2017 yılı ikinci yarısında YÖK Araştırma Üniversiteleri kategorisindeki devlet üniversitelerini belirledi. Bu seçimin anlamı adı geçen devlet üniversitelerine ilave bir misyon yüklemek, onlara verilen bütçe karşılığında (ve bu bütçeye konacak ek ödenekler çerçevesinde) bu üniversitelerden araştırma yoğun faaliyetler beklemektir. Ülkedeki araştırma üniversiteleri (Carnegie sınıflandırması anlamında) tabii ki devlet üniversiteleriyle sınırlı değildir. Bu anlamda bir gruplama yapılması, durum saptaması ve motivasyon açılarından daha isabetli olurdu; devletin yine sadece bütçesini kendi verdiği üniversitelerle ek sözleşme (onlara ek fonlama) yapma olanağı vardı.

 

Misyon farklılaşması doğrultusunda net bir adım atılmış olması ve araştırma potansiyelinin tanımlanması ve geliştirilmesi ortamının yaratılması son derece memnuniyet vericidir. Bu sürecin iyi yönetilmesi de en az başlaması kadar önemli olacaktır. Hem YÖK, hem ilgili üniversiteler sürecin başarısından sorumludur.

 

Araştırma yoğun üniversitelerin düşünmeleri zorunlu olan, bence diğer üniversitelerin de dikkate alması gereken bir konu ‘araştırma yönetimi’dir. Son 30 yılda, üniversitelerden beklentiler, onların yönetim modelleri, araştırmanın ülke ekonomisindeki yeri, araştırma ortamlarının özellikleri, araştırma yöntemleri, araştırmacı davranışları vb birçok konuda büyük değişimler yaşandı. Araştırma destekleri olağanüstü yarışmacı süreçleri içeriyor. 2000-2005 yıllarında yoğun olarak tartışılan araştırma yönetimi kavramı (Araştırma Yönetimi, 2004 ; Research Management, 2003)  artık rutin uygulamalar olarak karşımıza çıkıyor.

 

Araştırma yöneticisinin ilk işi herhalde kurumun bir araştırma politikasının olmasını sağlamasıdır. Zaten varsa, bunun yazılı, iyi bilinen, kurumun genel kabulünü almış bir metin olması sıradaki önceliktir. Araştırma politikası kurumun araştırmaya bakış açısını, önceliğini, eğitim fonksiyonu ile olan ilişkisini, öğretim üyelerinden beklenen araştırma yoğunluğunu, araştırmayı geliştirme için nasıl bir yönetimi benimsediğini, araştırma destek birimleri ve gelişme hedeflerini, kurumsal araştırma tercihlerini, kurumun önde gelen araştırma odaklarını, kısa ve uzun vadede erişilmek istenen mükemmeliyet merkezlerini, kurumun özellikle beyan etmek istediği araştırma vurgularını özetleyen bir metin olabilir. Aşağıdaki hususlara[i] da  politika metninde değinilmesi düşünülebilir. Ancak metnin kısa (yarım sayfa) ve öz (reklam içermeyen) olması, ayrıntıların ilgili kurumsal standartlar olarak geliştirilmesi önerilir.

• Mükemmellik alanları ile ilgili ilke ve kararlar, kritik kütle, mekan, destek hizmetleri
• Göreceli zayıf alanlar ile ilgili gelişme/ vazgeçme tercihleri, destek mekanizmaları
• Kişisel(serbest) ve sözleşmeli araştırmanın konumu; niş alan yaklaşımı, tematik araştırma seçimleri; fonların (mali destek) dağılımı
• Kalite ve performans değerlendirmesi; yarışmacı kültürün kurumdaki yeri ve önemi; sonuçların kullanımı
• Beşeri bilim, sosyal bilim ve sanat dallarındaki araştırmaların kurum içi konumu, özgün yaklaşımlar
• Çok disiplinli araştırmaların konumu, şekli, boyutu, teşvik unsurları
• Doktora programları ve araştırma etkinliklerinin ilişkisi, doktora okulu yaklaşımı
• İstihdam politikasının araştırma bağı, ilişkisi
• Hareketlilik-uluslararasılaşma-araştırma ilişkisi, etkileşimi
• Temel ve uygulamalı araştırmaya bakış; uygulamalı araştırma- inovasyon vurgusu, teşvik unsurları
• Sözleşmeli araştırma, dış fon kullanılması, çıktıların yayımlanması kural ve prosedürlerinin varlığı ve bilinirliği
• Teknoloji transferi politikaları: kuluçka merkezi, yeni firma kurma/ mevcutlarla ortaklık; banka ve risk sermayesi kuruluşları ile ilişkiler; üniversite, sanayi vakıfları ve sosyal dernek / organizasyonlar ile ilişkiler; patent ve lisanslama politikaları

 

Araştırma yöneticisi ülkemizde genelde rektör yardımcılıklarından biri olarak konumlandırılmaktadır. Yakın zamana kadar rektör yardımcılarının kalıcı, rektörden rektöre değişmeyen görev tanımlarının olmadığı, rektörün o dönem için dağıttığı görevleri yürüttüğü bir sistem varken, giderek daha kalıcı görev tanımlarının benimsendiği görülmektedir. ‘Araştırmadan sorumlu’ tanımının ne derece ‘araştırma yöneticisi’ yetki ve sorumluluklarını barındırdığı pek belli değildir. Bu kadronun araştırma konularında liderlik yapabilecek gücü içermesi doğaldır; ama temel fikir araştırma potansiyelini arttırmak üzere destekleyici baskı uygulayabilmek, katalizör görevi görebilmektir, araştırmacılara hizmet etmektir. Biraz karar verme, biraz ikna etme, biraz danışmanlık yapma, yol gösterme, çokca araştırma ortamını sahiplenme içerir. Rektöre ve tüm öğretim üyelerine şeffaf ve hesap verebilir olması, zaman zaman paydaşlarca değerlendirilmesi, denetim ve denge sisteminin beraberce kurgulanması gerekir. Araştırma Yönetimi biriminin ve yöneticisinin (research manager veya chief research officer) görev alanına giren konular şöyle sıralanabilir:

 

1.Araştırma ortamının hazırlanmasını üstlenmek

• Kurumun araştırma potansiyelini, yörenin-ulusun araştırma farkındalığını, piyasaların araştırma ihtiyacını görmek
• Araştırmaya yeterince zaman ayırabilmek (yani eğitim ve hizmet yükünün makul ölçülerde olması)
• Uygun çalışma/araştırma atmosferinin yaratılması (yalnız değilsin.. .hepimiz aynı gemideyiz… tartışma grupları, seminerler, konferanslar, dersler, vb birliktelikler)
• Üretken, örnek deneyimli araştırmacı mevcudiyetini arttırmak, yıldız araştırmacıları cezbedebilmek
• Araştırma organizasyonunun iyi işlemesini ve idari , sekreterlik desteklerinin etkili olmasını sağlamak, dış fonların başvuru ve raporlama taleplerini karşılayacak destek yaratmak
• Başka birşeyler değil de araştırma yapma teşviği/ motivasyonu verebilmek
• Kurumsal araştırma bütünlüğünü koruyacak etik çerçevenin oluşturulmasını sağlamak
• Yasal konularda, fikri mülkiyet hakkı düzenlemelerinde destek olmak
• Üniversite ile kamu ve özel sektör arasında güçlü işbirliği köprüleri kurabilmek
• Değerlendirme kriterlerinde henüz yer almamış, geleneksel “ürün” e dönük olmayan mode II araştırmaları vurgulamak ve desteklemek

 

2. İhtiyaçları karşılamak

• Gereken mekanı, zamanı ve esnekliği sunabilmek
• Araştırma için kaynak aramak ve tahsis etmek
• Araştırma destek fırsatlarını açıkca tanımlamak ve ayrıntılı dokümanları hazır tutmak
• Dış kaynaklı araştırma fonlarına erişim hakkında bilgi vermek, rehberlik yapmak
• Hareketlilik olanaklarına ( meslektaş, laboratuvar, kütüphane ziyareti, konferans katılımı gibi) makul destek vermek
• Araştırma maliyetlerini derlemek ve destek arayışlarında etkin kullanılmasını sağlamak
• Sanayi ile işbirliğine girebilmek için destek vermek
• Aktif araştırmacılara moral destek ve öncelik vermek
• Araştırmacıların kariyet planlamasına destek olmak
• Modası geçmiş alanlardaki araştırmacılara ilgi ve heyecanlarını yenilemeleri için önayak olmak

 

3. Kısa ve uzun vadeli hedefleri net ve kesin tanımlamak ve kurumsal politika ve değerlere bağlamak

• Kurumların tüm faaliyetlerini kapsayan stratejik planları vardır. Bu plan çerçevesinde kurumun ve alt birimlerinin araştırma politikası ve stratejilerinin geliştirilmesini sağlamak
• Kurumsal nişlerin, kurum önceliklerinin ve göreceli avantaj alanlarının tanımlanması çalışmalarına öncülük etmek
• Odak alanların saptanmasına yardımcı olmak, bunu yaparken bazı esneklikleri kaybetmemeye özen göstermek
• Bir dizi performans göstergelerinin seçilmesini, takip ve analiz edilmesini yönetmek; bunların hesap verebilirlik, görünürlük, karar verme ve kaynak aktarımı süreçlerinde kullanılmasını sağlamak
• Araştırma merkezleri, araştırma enstitüleri oluşumuna destek olmak, teşvik etmek, kolaylaştırıcı –ön açıcı adımlar atmak
• Disiplinler arası ve çok disiplinli araştırmaları özendirmek, sahiplenmek
• Ortaklıkları, stratejik işbirliklerini vurgulamak, gerçekleşmesine destek vermek; araştırma ağları oluşumuna (networking) destek olmak, özendirmek, aracı olmak
• Araştırma yönetimi konusunda bilgi ve know-how toplamak ve bu birimin temel görevleri ile beklenen koordinasyon görevleri açısından olgunlaşmasını sağlamak

 

4. Kalite standartları koymak, sürdürmek ve performansı izlemek

• Araştırma etkinliklerini besleyen öğrenci niteliğini ve niceliğini izlemek
• İnsan kaynaklarını, fiziki ve mali kaynakları değerlendirmek
• Araştırma çıktıları[1] ve kazanımlarını sistematik iç değerlendirmeye tabi tutmak, hem nitelik hem de nicelik ölçümlerini yapmak
• Ulusal ve uluslararası görünürlük için dış değerlendirme süreçlerini yönetmek
• Benzer kurumlarla karşılaştırma (benchmarking) uygulamalarını yönetmek
• Araştırma yönetimi bilgi sistemi kurarak kurumsal performansı, özellikle öncelikli alanlardaki gelişmeleri takip etmek

 

5. Araştırma başarılarını değerlendirmek ve geliştirici önlem almak

• Kanıtları yorumlamak ve hazmetmek üzere platformlar yaratmak, değerlendirmeyi içselleştirmek
• Performansın amaçlara yönelik olup olmadığının kontrolünü sağlamak
• Aksayan, çalışmayan, eksik kalan konuları saptamak ve iyileşme yolları geliştirmek
• Çapraz etkileşim (cross fertilization) olanaklarını değerlendirmek
• Başarıları ödüllendirmek,
• Sürekliliği izlemek, sağlamak
• Başarılı ve girişimci araştırmacıları üniversiteye çekmek
• Performansa dayanan bütçe anlayışını yerleştirmek

 

Araştırma yoğun misyonu benimsemiş üniversitelerin araştırma yöneticisi/ birimi/ organizasyonu (örgütlenmesi) kullanımı vazgeçilmez kurumsal bir kabiliyettir. Rekabetin gereği olarak, karmaşık küresel araştırma sisteminde var olabilmek adına. Araştırmanın ön planda olmadığı üniversitelerde de farkındalığı yaratmak, motivasyonu sağlamak, araştırma fonksiyonunun akademik hayattaki rolünü hatırlatmak, vurgulamak üzere sahiplenmek görevleri, başkaca kişilerce pek de sahiplenilmediği için çok önemli olmaktadır.

Araştırma yönetimi ile ilgili Helen Connell[2] ve Ellen Hazelkorn[3] tarafından yazılan iki OECD yayını ufuk açıcıdır.

 

Hem ülkemizde hem de Avrupa üniversitelerinin bir çoğunda kurum araştırma bütçesinin yıllar içinde takibi, bileşenlerinin göreceli ağırlıkları pek izlenmemektedir. Araştırma gelirlerinin yıllara dağıtılması, özellikle uzun yıllar süren projeler düşünüldüğünde kolay değildir. Hangi gelirlerin araştırma, hangilerinin topluma hizmet, sözleşmeli araştırma, uygulama, geliştirme olarak yorumlanması gerektiği kurumun geliştirmesi gereken bir beceridir. Değişim trendleri, gelir kalemlerinin araştırma hedef ve politikalarına uyumu, devlet katkısı- özel sektör katkısı- öz gelirler- ulusal projeler-uluslararası fonlar dengelerinin izlenmesi, hangi kalemlere öncelik verilmesinin daha isabetli olacağı, ileriye dönük projeksiyonlar, üniversite gelişme stratejileri ile araştırma potansiyelinin örtüşmesi, insan kaynakları politikası ile araştırma fırsatlarının ilişkisi gibi parametreler sistematik olarak değerlendirilmek durumundadır.

Araştırma yönetiminin temel işlerinden biri kurum içi araştırma fonlarının (desteklerinin/ ödeneklerinin) nasıl dağıtılacağı hususu olmaktadır. Genelde her üniversite kendi tarzını geliştirse da bazı yaklaşımlar daha öne çıkmaktadır: yeni başlayanlar için (yeni gelen genç araştırmacı olabileceği gibi, tecrübeli ancak bu araştırma alanına ilk defa giren de olabilir) kurum bir başlangıç fonu (seed money) temin etme fırsatı yaratır. Tabii bu fırsat yarışmacıdır ve iyi tanımlanmış ve sunulmuş projeler eliyle kullanılır. Değerlendirme çıtası düşük, başvurulan meblağlar kısıtlıdır. Başlangıç yapabilmek üzere, acil ihtiyaçları içerir. Geçmiş başarı olmadığı için kurum dışı yarışmalarda kazanma şansı düşük ama gelecek vaat eden kişilerin desteklenmesidir amaç. Eski adı araştırma fonu, şimdilerde BAP destekleri bu kategoridedir. Araştırmacıların, önceki projede başarılı olmak kaydıyla, birkaç defa bu yolla desteklenmeleri normaldir. Bunu takip eden aşama yarışmacı, kurum dışı-yurt içi fonlara yönelmektir. TÜBİTAK fonları, muhtelif bakanlıkların projeleri, özel sektör sözleşmeleri bu kategoriyi oluşturur. Bu fonlar daha zor ama daha kapsamlıdır. Son aşama/ uzmanlık göstergesi çok yarışmacı, yurt dışı fonlara yönelmektir. Kurum bütçesinin araştırmaya ayrılan ödeneklerinin bir bölümü başlangıç fonlarına/ yaygın araştırma desteklerine gidecekse, kalan bölümünün dış fonlardan sağlanan temel/uygulamalı/ sözleşmeli araştırma projelerinin sübvanse edilmesine harcanması önerilir. Bu sayede kurumlar ufak destekler sayesinde büyük araştırma gelirlerine erişme imkanını yaratabilirler. Benzer destek (matching fund) kullanımı da bunu içerir. Tam maliyet muhasebesi bu politikaların uygulanmasına uygun altyapıyı oluşturur.

 

Üniversitelerin araştırmaya bakış açıları farklılıklar içerir. Misyon çeşitliliği de zaten bunu gerektirir. Genelde temel etkinliklere paralel olarak, eğitim odaklı, araştırma odaklı ve topluma hizmet odaklı üniversite çeşitleri tanımlanabilmektedir. Araştırma odaklılık da tek bir modele işaret etmemektedir.

• Araştırma yoğun (research intensive),
• araştırma etkin (research active) ve
• araştırma bilinçli (research informed)

modelleri bilim dallarının ne kadarında iddialı, ortalama kaç doktora mezunu verildiği, dış araştırma kaynaklarından sağlanan fonlar, adres olunan konuların/ mükemmellik merkezlerinin varlığı/ sayıları gibi ölçütler çerçevesinde odaklılığın derecesini göstermektedir. Araştırma yönetimi kurumun bu yelpazedeki yerini oluşturmakta en büyük yükü üstlenmek durumundadır.

 

 

[i] Tabatoni, P ve Barblan,A. “Principles and practice of strategic management in universities” CRE Guide, 1998

[1] Çıktı: yayın, konferans tebliği, …

Kazanım: tasarım, yazılım geliştirme, verilen diplomalar, inovasyonlar,…

[2] Helen Connell “University Research Management: Meeting the Institutional Challenge” OECD 2004

[3] Ellen Hazelkorn “University Research Management: Developing Reseach in New Institutions” OECD 2005